Chứng khoán phái sinh là một trong những công cụ tài chính phức tạp nhưng cũng mang lại cơ hội sinh lời cao. Tuy nhiên, nhà đầu tư (NĐT) nên tìm kiếm cách tiếp cận và chiến lược đầu tư chứng khoán phái sinh phù hợp để tối ưu hóa lợi nhuận. Bài viết này sẽ cung cấp một cái nhìn tổng quan và hướng dẫn cách đầu tư chứng khoán phái sinh (CKPS), đồng thời giúp NĐT hiểu rõ các rủi ro và cách quản lý vốn sao cho hiệu quả.
1. Tổng quan về chứng khoán phái sinh
Chứng khoán phái sinh (CKPS) là công cụ tài chính có giá trị phụ thuộc vào biến động giá của một tài sản cơ sở. Tài sản đó có thể là hàng hóa như nông sản, kim loại,.. hoặc các công cụ tài chính như cổ phiếu, trái phiếu,…
CKPS quy định quyền lợi và/hoặc nghĩa vụ giữa các bên tham gia hợp đồng. Các bên sẽ thanh toán hoặc chuyển giao tài sản cơ sở theo mức giá đã thỏa thuận trước vào một thời điểm xác định trong tương lai.
1.1. Các loại chứng khoán phái sinh
Khái niệm 4 loại hợp đồng chứng khoán phái sinh:
| Hợp đồng tương lai | Hợp đồng quyền chọn | Hợp đồng kỳ hạn | Hợp đồng hoán đổi |
| Loại hợp đồng kỳ hạn đã được chuẩn hóa, niêm yết và giao dịch trên Sở giao dịch chứng khoán. | Người nắm giữ hợp đồng quyền chọn có quyền nhưng không có nghĩa vụ, mua hoặc bán một loại tài sản cơ sở tại một thời điểm nhất định trong tương lai với mức giá đã được xác định trước.
Người bán hợp đồng có nghĩa vụ thực hiện giao dịch khi người nắm giữ hợp đồng chọn thực hiện quyền. |
Một thỏa thuận giữa hai bên về việc mua hoặc bán một loại tài sản vào một thời điểm nhất định trong tương lai với mức giá đã thỏa thuận tại thời điểm ký kết hợp đồng. | Một thỏa thuận giữa hai bên về việc hoán đổi các dòng tiền phát sinh từ các công cụ tài chính trong tương lai. Hợp đồng sẽ quy định cụ thể về thời điểm hoán đổi và phương pháp tính toán dòng tiền. |
Nhằm giúp nhà đầu tư từng bước làm quen với công cụ đầu tư mới, hợp đồng tương lai (HĐTL) được chọn làm sản phẩm CKPS đầu tiên triển khai tại Việt Nam. HĐTL xác nhận cam kết giữa các bên tham gia trong việc thực hiện một trong hai hình thức giao dịch sau:
- Mua hoặc bán số lượng tài sản cơ sở nhất định theo mức giá đã được xác định vào ngày đã xác định trong tương lai.
- Thanh toán khoản chênh lệch giữa giá trị tài sản cơ sở đã được xác định tại thời điểm giao kết hợp đồng và giá trị tài sản cơ sở vào ngày đã xác định trong tương lai.
Hiện nay, thị trường Việt Nam cung cấp hai loại hợp đồng tương lai:
- HĐTL chỉ số chứng khoán (dành cho mọi NĐT).
- HĐTL trái phiếu chính phủ (kỳ hạn 10 năm dành cho NĐT tổ chức và NĐT cá nhân chuyên nghiệp).
Ví dụ về cách thức hoạt động của HĐTL chỉ số VN30 (HĐTL chỉ số VN30 mô phỏng kỳ vọng về giá của chỉ số VN30 tại thời điểm đáo hạn. Chỉ số VN30 được tính dựa trên 30 cổ phiếu có vốn hóa thị trường và tính thanh khoản cao nhất trên sàn HOSE):
Giả sử NĐT A dự đoán rằng chỉ số VN30 sẽ tăng từ 1.200 điểm lên 1.250 điểm trong tháng tới. A mua một HĐTL VN30F với mức giá 1.200 điểm.
- Nếu đến ngày đáo hạn, chỉ số VN30 tăng lên 1.250 điểm, A lãi 50 điểm x 100.000 đồng/điểm = 5 triệu đồng/hợp đồng.
- Nếu VN30 giảm xuống 1.150 điểm, A lỗ 50 điểm x 100.000 đồng = 5 triệu đồng/hợp đồng.
Xem thêm: 1 hợp đồng phái sinh bao nhiêu tiền
1.2. Ưu – nhược điểm khi đầu tư chứng khoán phái sinh (Hợp đồng tương lai)
Cơ hội và rủi ro khi đầu tư chứng khoán phái sinh:
| Cơ hội | Rủi ro |
|
|
1.3. So sánh chứng khoán cơ sở và chứng khoán phái sinh. Có nên đầu tư chứng khoán phái sinh không?
Bảng so sánh chứng khoán cơ sở (CKCS) và chứng khoán phái sinh (CKPS):
| Đặc điểm | Chứng khoán cơ sở | Chứng khoán phái sinh |
| Khối lượng phát hành | Giới hạn (phụ thuộc vào tổ chức phát hành) | Không giới hạn |
| Bán khống | Bị cấm hoặc bị hạn chế tại một số thị trường | Mở vị thế bán mà không cần có tài sản cơ sở |
| Số tiền tối thiểu để giao dịch | Phải có đủ tiền để mua toàn bộ chứng khoán | Chỉ cần ký quỹ một phần giá trị tài sản |
| Thời điểm chuyển giao tài sản | 2 ngày sau khi đặt lệnh mua/bán | Tại một thời điểm xác định trong tương lai |
| Ngày giao dịch đầu tiên | Ngày đầu tiên chứng khoán được niêm yết trên sàn chứng khoán | Ngày HĐTL được niêm yết, mã HĐTL cũ đáo hạn sẽ được tự động hủy niêm yết và thay thế bằng một mã HĐTL mới có thời điểm đáo hạn mới |
| Mã giao dịch | Mỗi loại cổ phiếu/trái phiếu/chứng chỉ quỹ có một mã giao dịch cố định | Mỗi hợp đồng có nhiều mã giao dịch, mỗi mã tương ứng với một tháng đáo hạn |
| Chu kỳ giao dịch | Chờ đến ngày T+2 để bán chứng khoán đã mua | Giao dịch T0 có thể mua bán ngay trong phiên |
Có nên đầu tư chứng khoán phái sinh không?
CKPS mang lại cơ hội kiếm lợi nhuận cao nhưng cũng đi kèm nhiều rủi ro. NĐT cần có kinh nghiệm và kiến thức về thị trường tài chính cũng như khả năng quản lý rủi ro để có thể giao dịch CKPS hiệu quả. NĐT mới nên bắt đầu với CKCS trước khi thử sức với CKPS.
2. Lưu ý trước khi đầu tư chứng khoán phái sinh
Trước khi tham gia thị trường CKPS, NĐT cần nắm rõ các yếu tố quan trọng như cơ chế ký quỹ, bán khống và thanh toán hàng ngày để tránh những sai lầm đáng tiếc.
2.1. Ký quỹ
Ký quỹ trong CKPS đóng vai trò như một khoản tiền đặt cọc bắt buộc, nhằm đảm bảo nghĩa vụ thanh toán/chuyển giao tài sản của hai bên tham gia hợp đồng. Theo quy định, tỷ lệ ký quỹ bằng tiền phải đạt ít nhất 80% tổng giá trị tài sản ký quỹ.
Trong các loại ký quỹ, ký quỹ ban đầu (Initial Margin – IM) là quan trọng nhất. Ký quỹ ban đầu được tính theo công thức sau:
| Mức ký quỹ ban đầu = Giá giao dịch * Hệ số nhân Hợp đồng * Số lượng Hợp đồng mua/bán * Tỷ lệ ký quỹ yêu cầu |
Trong đó:
- Giá giao dịch được xác định theo từng thời điểm:
- Đầu ngày: Giá tham chiếu.
- Trong ngày: Giá khớp gần nhất.
- Cuối ngày: Giá cuối giờ.
- Tỷ lệ ký quỹ yêu cầu đối với HĐTL chỉ số VN30 là 13%.
Ví dụ: NĐT mua 1 HĐTL chỉ số VN30 với giá 1.200 điểm. Hệ số nhân của hợp đồng là 100.000 đồng. Tỷ lệ ký quỹ là 13%. Khi đó:
- Giá trị hợp đồng = 1.200 x 100.000 x 1 = 120.000.000 VNĐ.
- Số tiền ký quỹ ban đầu = 120.000.000 x 13% = 15.600.000 VNĐ.
Xem thêm: Ký quỹ là gì? 5+ điều cần biết khi giao dịch ký quỹ chứng khoán
2.2. Bán khống
Bán khống là điểm khác biệt lớn nhất giữa CKPS và CKCS. Trong giao dịch phái sinh, NĐT có thể thực hiện bán HĐTL ngay cả khi không sở hữu tài sản cơ sở.
Ví dụ: Nếu dự đoán chỉ số VN30 sẽ giảm, NĐT có thể đặt lệnh short mã chứng khoán VN30F1M (hợp đồng tương lai chỉ số VN30 kỳ hạn 1 tháng). Khi chỉ số VN30 thực sự giảm, NĐT sẽ thu về lợi nhuận từ chênh lệch giá.
2.3. Thanh toán hàng ngày
Lãi hay lỗ của từng vị thế được tính và thanh toán mỗi ngày dựa trên chênh lệch giá mua/bán HĐTL với giá đóng cửa:
- Nếu tài khoản ghi nhận lỗ ròng, NĐT phải thanh toán toàn bộ số lỗ phát sinh trước 9 giờ sáng ngày hôm sau.
- Nếu tài khoản ghi nhận lãi ròng, NĐT sẽ nhận được toàn bộ số lãi sau 11 giờ sáng hôm sau.
Riêng với HĐTL đến ngày đáo hạn, lãi lỗ sẽ được xác định dựa trên giá đóng cửa của chỉ số tại ngày đáo hạn.
3. Cách đầu tư chứng khoán phái sinh hiệu quả
Dưới đây là các phương pháp giúp NĐT giao dịch CKPS một cách thông minh:
3.1. Tìm hiểu luật chơi phái sinh
Trước khi tham gia thị trường CKPS, NĐT cần hiểu rõ các quy định và cơ chế vận hành để quản lý rủi ro hiệu quả.
- Lưu ý 1: Tỷ lệ sử dụng tài sản ký quỹ (AR) có 3 mức – An toàn (85%), Cảnh báo (87%) và Xử lý (90%). Nếu vượt mức an toàn, NĐT cần nhanh chóng nộp thêm tiền vào tài khoản hoặc đóng bớt vị thế đang mở.
- Lưu ý 2: Thanh toán lãi lỗ hàng ngày.
3.2. Giao dịch ngắn và chốt lời từng phần
Thị trường phái sinh thay đổi nhanh chóng chỉ sau một ngày do giao dịch T0 khiến nhiều NĐT thay đổi vị thế liên tục trong phiên. Vì vậy, NĐT mới nên kiểm soát tốt cảm xúc và không nên đặt kỳ vọng quá cao.
Tốt nhất, NĐT nên lợi dụng cơ chế thanh toàn hàng ngày và ưu tiên chiến lược đầu tư ngắn hạn để chốt lời ngay trong ngày. Nếu giữ vị thế qua đêm, NĐT có thể chịu lỗ vì thị trường ngày mai có thể không thuận lợi.
3.3. Phương pháp Fibonacci thoái lui
Fibonacci thoái lui/ Fibonacci hồi quy (Fibonacci Retracement) là một chỉ báo kỹ thuật giúp xác định các đường hỗ trợ và kháng cự trên biểu đồ chứng khoán.
Cách vẽ đường Fibonacci:
- Xác định con sóng gần nhất.
- Nếu là sóng tăng, hãy kéo đường Fibonacci từ đáy tới đỉnh.
- Nếu là sóng giảm, hãy kéo đường Fibonacci từ đỉnh tới đáy.
- Hệ thống tự động hiển thị những mốc giá trị để NĐT có thể quyết định điểm mua/bán
Cách Xác định điểm mua bán dựa vào đường Fibonacci:
- Đối với sóng tăng, NĐT có thể mua vào tại các mốc 61.8% (0.618), 78.6% (0.786) hoặc 100% (1.0).
- Đối với sóng giảm, nếu giá giảm quá mốc 50%, NĐT nên bán ra và canh mua lại tại mốc 38.2%, 23.6% và 0%.
3.4. Cắt lỗ
Cắt lỗ là một phương pháp quản lý rủi ro quan trọng giúp bảo toàn vốn và phần lợi nhuận đã kiếm được. NĐT có thể sử dụng lệnh cắt lỗ (Stop-loss) để tự động bán khi giá rớt xuống một mức nhất định. Mức giá cắt lỗ hợp lý có thể thấp hơn giá mua khoảng 10%.
3.5. Bảo toàn lãi
Nguyên tắc bảo toàn lãi trong chứng khoán phái sinh là chốt lời ngay trong ngày, không duy trì vị thế qua đêm. Khi thị trường không thuận lợi, NĐT vẫn có cơ hội kiếm lời nhờ chốt lời ngay trong phiên (mở vị thế bán và đóng trước phiên ATC để tối ưu kết quả giao dịch).
3.6. Quy tắc 2% – 6%
Quy tắc 2% – 6% giúp kiểm soát rủi ro và quản lý vốn hiệu quả khi giao dịch phái sinh. Các bước thực hiện như sau:
- Bước 1: Xác định ngưỡng hỗ trợ/ kháng cự bằng Fibonacci thoái lui
- Bước 2: Số tiền lỗ không vượt quá 2% tổng số tiền đầu tư/ mỗi vị thế.
- Bước 3: Số tiền chấp nhận mất tối đa 6%.
4. Hướng dẫn giao dịch chứng khoán phái sinh
Bước 1: Mở tài khoản giao dịch CKPS
NĐT cần phải mở một tài khoản giao dịch CKPS riêng biệt với tài khoản CKCS.
Bước 2: Nộp tiền ký quỹ
Trước khi giao dịch CKPS, NĐT phải nộp một khoản tiền ký quỹ theo quy định của sở giao dịch và trung tâm bù trừ. Khoản tiền này nhằm đảm bảo nghĩa vụ thanh toán và thực hiện hợp đồng của các bên tham gia.
Hằng ngày, hệ thống sẽ tự động tính lãi/lỗ thực tế và điều chỉnh số dư trong tài khoản ký quỹ. Nếu số dư xuống dưới mức yêu cầu, NĐT cần bổ sung thêm tiền ký quỹ để duy trì vị thế giao dịch.
Bước 3: Giao dịch CKPS trên sàn chứng khoán
Hợp đồng tương lai (HĐTL) có mã giao dịch riêng trên sàn chứng khoán. Dựa vào kỳ vọng thị trường, NĐT có thể:
- Mua HĐTL nếu kỳ vọng chỉ số tăng.
- Bán HĐTL nếu dự đoán chỉ số giảm.
Khác với cổ phiếu, HĐTL có thời gian đáo hạn, do đó NĐT cần chọn hợp đồng có tháng đáo hạn phù hợp với chiến lược giao dịch.
Cách mua bán CKPS:
- Chọn loại sản phẩm phái sinh mong muốn.
- Đặt lệnh giao dịch – chọn mở hoặc đóng vị thế và thực hiện ký quỹ theo yêu cầu. Nếu giao dịch vượt quá số tiền ký quỹ trong tài khoản, NĐT cần bổ sung thêm tiền ký quỹ.
- Theo dõi tỷ lệ tài sản ký quỹ để đảm bảo không bị gọi ký quỹ (call margin).
Sau mỗi phiên, giá HĐTL sẽ được so sánh với giá đóng cửa để tính toán mức lãi/lỗ trong ngày. Các công ty chứng khoán sẽ tự động hạch toán số tiền này và thông báo về tài khoản của NĐT.
Bước 4: Thanh toán bù trừ
Cuối mỗi ngày giao dịch, NĐT phải thanh toán toàn bộ lãi/lỗ phát sinh theo giá thực tế của HĐTL. Nếu số dư ký quỹ xuống dưới mức tối thiểu, công ty chứng khoán sẽ gửi thông báo gọi ký quỹ bổ sung. Ngược lại, nếu số dư ký quỹ vượt mức yêu cầu, NĐT có thể rút phần tiền dư này về tài khoản.
5. Chiến lược cơ bản khi đầu tư chứng khoán phái sinh
5.1. Chiến lược đầu cơ giá
Chiến lược đầu cơ giá phù hợp với NĐT muốn kiếm lời nhờ chênh lệch giá mua và bán HĐTL. Tùy theo thời gian và phương thức giao dịch, chiến lược đầu cơ giá có 3 cách tiếp cận chính:
Chiến lược đầu tư HĐTL kỳ hạn dài: Phương pháp này dựa trên việc dự đoán xu hướng tăng hoặc giảm của thị trường trong dài hạn:
- Nếu kỳ vọng thị trường tăng, NĐT mở vị thế mua HĐTL.
- Nếu kỳ vọng thị trường giảm, NĐT mở vị thế bán HĐTL.
Lời khuyên cho NĐT khi thực hiện chiến lược đầu tư kỳ hạn dài:
- HĐTL kỳ hạn 1 tháng thường có thanh khoản cao nhất.
- Nhà đầu tư có thể kết hợp phân tích cơ bản (dựa trên vĩ mô và rổ cổ phiếu VN30) và phân tích kỹ thuật để tìm điểm vào và thoát vị thế hợp lý.
- Nếu gần đến ngày đáo hạn, nhận thấy xu hướng thị trường vẫn tiếp tục, NĐT có thể đảo vị thế sang hợp đồng tháng kế tiếp.
Chiến lược đầu tư HĐTL kỳ hạn ngắn: Phương pháp này tận dụng biến động ngắn hạn của chỉ số VN30 và giá HĐTL. Đặc biệt khi HĐTL gần đến ngày đáo hạn, giá HĐTL có xu hướng tiệm cận với chỉ số VN30. Nhà đầu tư có thể tận dụng đặc điểm này để mở vị thế mua hoặc bán HĐTL trong thời gian ngắn, tìm kiếm lợi nhuận từ chênh lệch giá trước khi hợp đồng đáo hạn.
Chiến lược trading trong ngày: Phương pháp đầu tư trong ngày chủ yếu dựa vào phân tích kỹ thuật – xác định điểm mua/bán thông qua biểu đồ giá của chỉ số VN30. Lợi nhuận thu được từ chênh lệch giá mua – bán trong ngày.
Lưu ý thực hiện chiến lược đầu cơ giá CKPS:
- Thị trường CKPS biến động mạnh và liên tục. Vì vậy, NĐT cần giữ vững tâm lý và đặt mức kỳ vọng phù hợp với khả năng quản lý rủi ro.
- Nhà đầu tư mới (F0) nên ưu tiên giao dịch ngắn hạn và bảo toàn lợi nhuận bằng cách chốt lời ngay trong ngày.
- Tránh mở vị thế qua đêm để giảm thiểu rủi ro biến động giá bất ngờ dẫn đến lỗ.
5.2. Chiến lược phòng ngừa rủi ro
Chiến lược phòng ngừa rủi ro phù hợp với nhà đầu tư muốn bảo vệ danh mục đầu tư khỏi những biến động tiêu cực của thị trường CKCS.
Ví dụ: Nhà đầu tư đang nắm giữ một danh mục gồm nhiều cổ phiếu thuộc rổ VN30 và lo ngại thị trường sẽ giảm trong thời gian tới. Tuy nhiên, NĐT không muốn bán cổ phiếu vì chi phí giao dịch cao hoặc để tránh mất quyền lợi như cổ tức. Nhằm bảo vệ danh mục trước rủi ro, NĐT quyết định mở vị thế bán HĐTL chỉ số VN30. Nếu thị trường giảm, lợi nhuận từ HĐTL sẽ bù đắp phần lỗ từ danh mục cổ phiếu.
6. Kinh nghiệm và lời khuyên từ chuyên gia đầu tư chứng khoán phái sinh
Những lời khuyên của chuyên gia dành cho NĐT tham gia thị trường CKPS:
- Nghiên cứu kỹ sản phẩm: Hiểu rõ cơ chế vận hành và các yếu tố tác động đến giá HĐTL.
- Chọn công ty môi giới uy tín: Ưu tiên các đơn vị có kinh nghiệm lâu năm để hạn chế rủi ro tài chính.
- Thường xuyên cập nhật thông tin thị trường: Theo dõi biến động để điều chỉnh chiến lược đầu tư kịp thời.
- Xây dựng danh mục đầu tư hợp lý: Chọn sản phẩm phù hợp với khả năng tài chính và mục tiêu dài hạn.
- Đa dạng hóa danh mục: Giảm thiểu rủi ro bằng cách phân bổ vốn vào nhiều loại tài sản khác nhau.
Kinh nghiệm quản lý rủi ro khi đầu tư CKPS từ chuyên gia:
- Đặt lệnh Stop-loss: Mức giá cắt lỗ hợp lý có thể thấp hơn giá mua khoảng 10%.
- Chủ động cắt lỗ: Nếu xu hướng thị trường không như kỳ vọng, NĐT nên cắt lỗ sớm để bảo toàn vốn.
- Phân bổ vốn hợp lý: NĐT không nên dồn quá nhiều tiền vào một vị thế duy nhất để tránh rủi ro mất trắng.
Kinh nghiệm quản lý cảm xúc khi đầu tư CKPS: FOMO (Fear of Missing Out – sợ bỏ lỡ cơ hội) là một trong những cạm bẫy tâm lý phổ biến, khiến NĐT dễ đưa ra quyết định vội vàng theo xu hướng đám đông. Do đó, NĐT cần học hỏi, rèn luyện kỹ năng phân tích biểu đồ, chỉ báo kỹ thuật và xu hướng thị trường. Kiến thức sẽ giúp NĐT kiểm soát cảm xúc để đưa ra quyết định sáng suốt, tránh bị ảnh hưởng bởi thông tin nhiễu loạn và biến động ngắn hạn.
Đầu tư chứng khoán phái sinh là một sân chơi hấp dẫn nhưng cũng đầy thách thức, đòi hỏi nhà đầu tư phải có nền tảng kiến thức vững chắc, chiến lược giao dịch hợp lý và khả năng kiểm soát rủi ro hiệu quả.
Cách đầu tư chứng khoán phái sinh hiệu quả không chỉ nằm ở việc hiểu lý thuyết mà còn cần sự nhanh nhạy và quyết đoán trong giao dịch ngắn hạn – mỗi bước đi đều cần sự tính toán để tối ưu hóa lợi nhuận và bảo vệ vốn. Do đó, NĐT có thể tìm sự hỗ trợ từ các chuyên gia tài chính.
Chứng khoán Nhất Việt (VFS) có hơn 16 năm hoạt động cùng đội ngũ chuyên gia dày dạn kinh nghiệm – hiểu biết sâu về thị trường. Nếu NĐT đang tìm kiếm một giải pháp đầu tư thông minh và “vừa vặn” với tài chính cá nhân, hãy liên hệ hotline (+84 28) 6255 6586 (Chi nhánh TP.HCM) hoặc (+84 24) 3928 8222 (Chi nhánh Hà Nội) để được VFS tư vấn chi tiết!
|
